Op zaterdag 29 maart j.l. hebben wij Workum bezocht voor ons onderzoek. In het centrum, vlak voor de oude Waag, hadden wij afgesproken met de plaatselijke gids Pieter Dijkstra. Deze gids heeft ons meegenomen op een reis door de tijd. Door middel van geschreven tekst en foto's zullen we proberen je met een aardrijkskundige bril op kennis te laten maken met het stadje Workum. Wij gaan in op onder meer economische, demografische, sociale- economische en historische factoren.

Bij ons vooronderzoek kwamen wij overal het woordje water tegen. Water heeft duidelijk een grote rol gespeeld in de historie van Workum. Onze gids vertelde dat Workum vroeger alleen bereikbaar was over het water. Workum had dan ook geen stadsmuren of iets dergelijks nodig. De "vijand" kon niet over het water komen, tenzij er ijs lag. Dat gaf een veilig gevoel.

Een bijzonder kenmerk van Workum is De Tillefonne. Het is een pad van ruim 250 jaar oud. De tille is een bruggetje en de fonne is een verbastering van finne en finne is een grasveld waar kalveren lopen.
Om bij het Tillefonne pad te komen moet je vanaf het centrale plein in de stad eerst door een nauw steegje. Dit steegje was vroeger een heel beroemd vrijerssteegje. Het vrijerssteegje is ontstaan rond 1960. Op warme zomeravonden liepen de dames op zondags naar de kerk. De mannen stonden even verderop bij een cafeetje. De dames werden uitgebreid bekeken door de mannen en dan volgden al snel de afspraakjes. Er werd dan in dit steegje afgesproken. Zo zijn er al heel wat huwelijke ontstaan. Leuk om te zien is dat de verliefde paartjes hun namen kerfden in de houten schutting langs het pad. Hieronder een stel dat op 20 maart 1968 de liefde aan elkaar verklaarden.

Vroeger kon je in de winter rondom Workum schaatsen. Tegenwoordig kan dat niet meer want ze hebben een deel van de vaarten en slootjes gedempt. Het land om Workum heen werd in de vroegere jaren gepacht door de boeren die in de stad woonden. In de jaren 60 woonden er nog zo'n 40 boeren in Workum. De koeien moesten dan door de gang om op het marktterrein uit te komen.

Workum is qua inwoneraantal weinig veranderd. Rond 1900 woonden er ook al zo'n vierduizend mensen. Momenteel ligt het inwondersaantal ook rond dat getal. Door de jaren heen is Workum zich gaan uitbreiden richting het oosten. De uitbreiding in oppervlake, maar het gelijkblijven van het inwonersaantal is deels te wijten aan de manier van huisvesting. Tegenwoordig wonen er niet meer grote gezinnen bestaande uit meerdere generaties in een klein huis samen. En de mensen willen tegenwoordig wat meer ruimte om hun huis. Een tuin en het liefst aan het water.
Op dit moment ligt het centrum van de stad niet meer in het midden van Workum. Dit komt mede doordat een deel van Workum beschermd stadsgezicht is en hier dus niet meer gebouwd mag worden.
Workum bestaat grotendeels uit lintbebouwing en valt hiermee onder de noemer 'lintdorp'. Workum is ruim 2 kilometer lang. De reden dat Workum uit lintbebouwing bestaat komt omdat het is gebouwd langs de vroegere Wymerts, de aan- en afvoer voor de handel.

Het marktterein is tevens het centrum van economische activiteiten in Workum. Workum heeft een rijke geschiedenis voor wat betreft de scheepsbouw. Op het marktplein is dit nog goed te zien aan de verschillende gebouwen. Ook de oude kade is zichtbaar gelaten, de grote blokken die te zien zijn, tonen aan waar bruggetjes hebben gelegen. De boeren konden met hun bootjes de vaarten in varen. Zij konden zo hun waren zoals boter, kaas en groenten  verhandelen. Vandaar ook de Waag. Een aantal jaren geleden is de Waag helemaal gerestaureerd. Het poortje in de Waag vind je terug in de grote kerk.

In de grote kerk zijn allerlei baren terug te vinden. Deze baren waren voor de verschillende gildes. Zoals de boeren, zeelieden, apothekers etc. Op de boerenbaar staat zelfs het tillefone pad afgebeeld. De boeren waren geen gilde maar hadden toch een baar in de kerk omdat zij een grote rol speelden in de historie van Workum. Eeuwenlang is dit het bestuurscentrum van Workum geweest. Tot 1984 was Workum een zelfstandige gemeente die in verhouding tot andere steden in Zuidwest Friesland een heel groot grondgebied had. Workum was qua inwonertal heel klein maar qua grondgebied heel groot. Zo hoort bijvoorbeeld It Heidenskip (Het Heidenschap) ook nog bij Workum. Het is een echte boeren gemeendschap. Sinds de jaren 80 staat het officieel op de richtingsborden.

In het midden op bovenstaande foto is het vroegere gemeentehuis te zien. In 1984 is Workum opgegaan in de gemeente Nijefurd. Workum hield toen nog wel het gemeentehuis. Tot 2011 was dit het gemeentehuis van Workum en Nijefurd. Sinds 2011 valt Workum onder de gemeente Sûdwest-Fryslân en zijn er geen gemeentediensten en loketten meer in Workum. Zelfs het complete archief is verplaatst. Dit heeft grote invloed gehad op Workum. Het verdwijnen van het gemeentehuis is een verarming geweest voor de stad. De mensen die in Workum werkten, woonden er ook. Het gemeentehuis zorgde voor werkgelegenheid. Officieel wordt Sûd-Fryslân bestuurd vanuit Sneek. Veel beslissingen die genomen moeten worden in Workum gaan nu via plaatselijk belang. Zij zijn een bestuurlijke tussenlaag tussen het gemeentebestuur en de plaatselijke bevolking.

In 1650 is de Waag nieuw gebouwd. De familie van Hinktema heeft hier voor gezorgd. Uit deze familie zijn ook verschillende Workumse burgemeesters voortgekomen. Vroeger had een stad wel een stuk of vier burgemeesters. Deze burgemeesters hadden verschillende taken binnen de gemeente. De Waag is altijd belangrijk geweest voor de handel in boter, kaas en andere zaken. Het gebouw is tot ongeveer 1900 ook echt in gebruik geweest. Vooral in de 19e eeuw werd er heel veel potlood verhandeld.
"Het woord potlood bestond al in de zestiende eeuw. Potlood verwees toen nog niet naar het schrijfgerei maar naar een stof die we nu kennen onder de naam grafiet. De stof is een gekristalliseerde vorm van koolstof met een metaalachtige glans. De grauwe kleur doet aan lood denken, vandaar het woord lood. Het woord pot verwijst naar een aloude toepassing van de stof: in de pottenbakkerij werd het gebruikt om aardewerken potten een metaalglans te geven. En omdat grafiet de grondstof is voor potloden, ontwikkelde de naam potlood zich in de zeventiende eeuw van stofnaam tot naam van het schrijfgerei. Een andere theorie is dat lood herinnert aan de loodstaafjes. In de pottenbakkerij werd het gebruikt om aardewerken potten een metaalglans te geven".
Workum heeft heel lang een bloeiende aardewerk-industrie gehad. In de jaren vijftig waren er in Workum zo'n 16 bakkers en 5 tot 6 slagers. Nu vind je in Workum nog twee slagers en twee bakkers. Deze ambachten zijn bijna allemaal verdwenen. In die jaren vijftig trof je veel kleine winkeltjes aan in Workum. In die periode had je heel vaak vrouwen die hun man hadden verloren en dus weinig inkomsten hadden. Deze vrouwen begonnen dan een winkeltje in drank of snoep. Deze winkeltjes zijn helaas allemaal verdwenen.

Door de jaren heen zijn veel bedrijven verdwenen uit Workum. Zo was er een aantal jaar terug nog een groot aantal banken gevestigd. Op dit moment zit alleen de Rabobank nog in Workum.
Workum heeft veel geld verdiend met de visvangst. Veel paling werd doorverkocht aan Engeland. Tot de Tweede Wereldoorlog hadden de Workumer schippers een eigen ligplaats aan de Theems in Londen. Van alle bedrijven die gevestigd waren in Workum is alleen de zuivelfabriek nog over. Vroeger werd er in Workum boter en kaas gemaakt. Nu wordt hier alleen nog maar kaas gemaakt. De wei die overblijft wordt weer verkocht aan de geneesmiddelenindustrie. De geneesmiddelenindustrie gebruikt de gedroogde wei als ingrediënt voor onder andere pillen etc.

De Sint Gertrudiskerk is van ±1480. De kerk is honderd jaar Rooms-katholiek geweest. Na de beeldenstorm is de kerk op last van Provinciale Staten hervormd geworden. De kerk werd onder andere door de stad onderhouden. Het geld wat in de Waag verdiend werd, werd gebruikt om de kerk te kunnen onderhouden.
Onder het gemeentehuis is nog altijd een deurtje te zien. Dit deurtje leidde vroeger naar een klein cafeetje. Alle inkomen uit dat café werden ook gebruikt voor onderhoud aan de kerk. De kerk had verder helemaal geen inkomsten, geen bezittingen en geen landerijen. Het was de bedoeling dat de kerk en de toren aan elkaar gebouwd zouden worden. Vooral in de kerk is dit goed zichtbaar. In de kerk zie je namelijk maar zes pilaren en de meeste kerken hebben er twaalf. Deze staan voor de twaalf apostelen van Jezus. Ook bij de toren is zichtbaar dat het de bedoeling was dat het één geheel zou worden. Halverwege de toren zit een klein deurtje. Hierdoor zou je op het dak van de kerk kunnen komen. Dat was de bedoeling. Omdat het geld op was is de bouw van de kerk nooit helemaal voltooid. Deze kerk is gebouwd volgens het 'dom-type' Dit is vergelijkbaar met de Domtoren in Utrecht. Bij een gotische kerk kun je altijd de windrichting bepalen, de ingan ligt namenlijk meestal op het westen.
De toren is eigendom van de gemeente Workum en de kerk valt onder de stichting Protestanse Kerken Nederland. Elke zondag zijn er nog diensten. Het orgel is van 1670 en is origineel. Ook in Workum wordt de kerk steeds minder vaak bezocht door jongeren. Op de kleine verhoging naast de toren en kerk zijn nog verschillende grafzerken zichtbaar. Een aantal zijn er gesneuveld toen een deel van de toren instortte. De oudste grafzerken zijn hier bewaard gebleven. Zo liggen er nog grafzerken uit 1850. Hier liggen voornamelijk de prominenten van Workum. Ook liggen er een aantal dominees en burgemeesters begraven.
Toen er een paar jaar terug centrale verwarming aangelegd moest worden in de kerk zijn er veel graven geruimd. Onder de kerkvloer werden de rijke mensen van Workum begraven. Rond de 17e eeuw was het begraven in de kerk tien keer zo duur als buiten de kerk. Alleen de rijke mensen konden dit betalen. Voor de toren aan de straatkant is een nis zichtbaar. Deze nis wordt ook wel de klemere genoemd. En de klemere is waarschijnlijk afgeleid van klemare en dat betekend iets bekend maken. Proclameren. Waarschijnlijk hebben ze vroeger vanuit de nis afkondigingen gedaan voor het volk. Dit werd gedaan door de priester of iemand van de overheid. De toren is in 1975 geheel gerestaureerd. Een groot deel van het bouwwerk was nog gebouwd met hout. Dit is later vervangen door baksteen. 

Via het Skil zijn wij verder Workum in gelopen. Het Skil is een klein straatje, nu bestraat, maar vroeger lagen er allemaal schelpen. En kapot getrapte schelpen vormt skil. Workum heeft in het verleden heel veel kalkovens gehad. Vanuit de Zuiderzee werden de schelpen aangevoerd. Nadat de kalk gebrand was, werd deze vooral uitgevoerd naar Bremen in Duitsland. De kalk werd in Duitsland weer gebruikt in de cementindustrie. Het Skil waar wij overheen liepen werd gebruikt om een overleden persoon drie keer rond de kerk te dragen. Soms moesten ze zelfs door een poortje heen. Dit was nodig om de duivel op een dwaalspoor te brengen. Het was dan ook gebruikelijk dat een 'skil-pad' rondom de kerk liep. Veel steegjes werden vroeger vernoemd naar het materiaal waar je overheen liep.

Workum had al vrij vroeg stadsgas. Stadsgas werd gewonnen door middel van steenkolen. Steenkolen werden gestookt en het gas wat vrij kwam werd opgevangen in grote gashouders. Op de volgende foto zie je de grote gashouder. Een opname uit 1916. (Langs het witte hek rond de kerk loopt het Skil) Van hieruit werd het gas naar de huizen getransporteerd. In elke woning zat een gasmeter. Deze zat altijd op zolder, want die moest op het hoogste punt van de woning. Op deze meter zat een verzegeld loodje, dus je kon hem niet open maken. Eén keer per week kwam er iemand langs van de gasfabriek. Je moest dan een stuiver of een dubbeltje betalen en dan had je weer een week gas. In de jaren 60 is de gasfabriek verdwenen.

Zout was vroeger een kostbaar product. Het zoute water was overal te vinden rondom Workum. Op sommige plaatsen in Workum zijn nog gebouwen te vinden waar ze vroeger zout wonnen. Verder zijn er overal nog vaarten zichtbaar. Deze vaarten werden gebruikt om producten naar de stad te brengen. Meestal deden de boeren dit met een praam. Vroeger waren er ook veel sigarenfabrieken in Workum. De sigaren werden vervolgens verkocht in de kleine winkeltjes langs de kaden van de Wymerts.

Wij hebben ontzettend genoten van onze reis door Workum, wij hopen jullie ook. In het bijzonder willen wij onze gids Pieter Dijkstra bedanken.